28. yılına ulaşan İKSV Tiyatro Festivali’nde üç yabancı tiyatronun oyununda üç klasik yapıtı çağdaş yorumlarıyla izledim. Fransa’dan, Almanya’dan ve Sırbistan’dan, ülkelerinin en değerli tiyatrolarının İstanbul’a gelmiş olmaları bahtını yakaladım yani.
Fransız “ikonu” Comédie Française’den Euripides’in Hekabe Hekabe Değil’ini günümüzdeki problemlerle iç içe geçirilmiş anne-çocuk metaforu üzerinden yorumlamış ünlü direktör T. Rodrigues. Annelik irdelemesi başta olmak üzere otizm, ucuz emekçi, göçmen personel, liyakatsizlik, bencillik, devletin sorumsuzluğu, niteliksiz fakat ayrıcalıklı siyasetçi ve yargının gevşekliği sergilenirken; M.Ö. 12 yahut 13. yüzyılda Truva Savaşı’ndaki Kraliçe ile günümüzdeki oyuncu Nadia ortasında bir kadın/anne olarak gayret, çaresizlik ve hayal kırıklığı bağlamında çok ince lakin etkileyici bir paralellik kuruluyor. Ünlü oyuncu Elsa Lepoivre bu iki anneyi kusursuz bir elbise üzere üzerine giyerken, direktör göze sokmadan problematiğini sahneye muvaffakiyetle yayıyor. 120 dakika boyunca, saptayabildiğim kadarıyla hiçbir oyuncu sahneden çıkmadı. Hatta sahneye oyun başlamadan çıktıklarını da düşünürsek, çok önemli ve Comédie Française’e yaraşan bir performans. Lakin en değerlisi, hiçbir seyirci de salondan çıkmadı. Zira, kanımca, büyük yükselişler içermeyen, koyu kıyafetlerle ve az dekorla derin toplumsal tenkitleri çok yalınlıkla birleştirebilen oyuncular ile muhakkak ki çok kaynaşmış direktör; ünün tesadüfen olmadığını, aslında bir Fransız estetik ve fikir şekli üzerinden çok uygun gösterdi seyirciye.
Buna karşılık, 100 dakikalık Macbeth yorumunda Sırbistan Ulusal Tiyatrosu için tıpkı şeyleri söylemem mümkün değil. Belgrad Tiyatro Festivali’nin yöneticisi N. Milijoviç, ülkesinin çok ünlü ve ödüllü yönetmeni, izleyicinin yarısını oyunun sonuna kadar salonda tutamayan bir performansla karşımızdaydı. Bunda Sırpça oyunda çevirilerin aksamasının hissesi da olsa, hayal üzerinden gerçekleştirilen reji; gölge oyunundan abartılı kıyafetlere, canlı ve İngilizce müziklerden çeşitli lisanlardaki yabancılaştırma eforlarına, sembollerden koreografiye karşın renkli lakin sıkıcı olmayı aşamadı.
Gelelim bu yılki Festival’in en beklenen oyununa. Schaubüchne Berlin, yepyeni metni apayrı bir rejiyle sahnelerken; üstelik ortalarda temponun kısmen düşmesine karşın 150 dakika boyunca tüm seyirciyi ilgiyle salonda tutmayı başardı. Psikolojide A. Adler’in çok net teorileştirildiği aşağılık kompleksinin yarattığı hırs yahut daha bilinen W. Reich’ın “küçük adam” tespitleri, W. Shakespeare klasiği III.Richard’da psikolojiye bahis olmadan piyese husus olmuş bir durum. Zati Shakespeare bunu çok yapmış biliyoruz: Oidipus’dan Elektra’ya, bir evvelki oyunun rejisinde yer almasa da, Macbeth’e bir erken psikolog! Berbatlığı bu türlü açıklayabilsek de, o berbatlığın kitleler nezdindeki cazipliğini hatta sempatikliğini, bir günümüz sorunu olarak da, çok muvaffakiyetle ortaya çıkarmış oyuncu Lars Eidinger. Alışılmış ki seyirciyi bir klasik üzerinden bu türlü bir yüzleşmeye maruz bırakmak usta direktör T. Ostermeier’in rejisi sayesinde, fakat oyuncuyla çok muvaffakiyetle buluşmuş. Öte yandan, iktidar seçkinlerinin kötülükle/kötüyle işbirliği ve iktidar tarafından kullanılıp atılmaları da, yapıtta var olan fakat çok görünür kılınmış bir yeni durum. Shakespeare’in tam metniyle seyirciyi kıpırdatmadan arasız 2.5 saat salonda tutabilmek, çeşitli atraksiyonlar, kimi vakit grotesk oyuncu taktikleri ve bu ögeler de dahil oyunu üstünde taşıyarak en çok başrol oyuncusu Lars Eidinger’in hüneri bence, tekrar etmek isterim. Şaşırdığım bir yabancılaştırma efekti ise, bu oyunda da, tıpkı Sırbistan Ulusal Tiyatrosu üzere ortada İngilizce kullanılmasıydı. Fakat bilhassa son sahnenin ve o tiradın, çok cazibeli sahne ve ışık nizamı eşliğinde, zati şahane oyunculukla Shakespeare’in lisanında söylenmesinden çok etkilendim.
Bu son oyun vesilesiyle O. Bayülgen’in şimdiki bir metinle birleştirerek sahnelediği Richard oyununu da tekrar düşünme fırsatı buldum. Temel sahne dekoru bu Berlin projesine pek benziyordu, belirmek isterim. Fakat bu üç oyundan çıkarak, gerek şovmen oyunculuk gerek metin bağlamında Bayülgen’in de başarılı bir yapıma imza atmış olduğunu anladım. Seyirciye hangisi ne kadar geçiyor, bilinmez. Bunlar da bana geçenler.
Bu ortada seyirciyle ilgili iki notum var: Öncelikle bu oyunlara kolay bilet bulunmadığını ve alım gücüne nazaran ucuz olmadıklarını belirtmek isterim. Macbeth’de yanımdaki iki koltuk boştu, son dakika gelen bir genç bayan, birine otururken, başkasının davetiyesinin de kendinde olduğunu ve boş koltukta duran paltomu kaldırmamı istedi. Esasen birçok kişinin terk ettiği oyunu ortalarında ve bir hışımla oturmakta olanları “ezerek” terk etti. III. Richard’da ise, tekrar yanımdaki koltukta oturan bir tiyatro doktora öğrencisinden, arkadaşlarının nasıl biletlere ulaşamadıklarını öğrendim. Halbuki İKSV’nin sanat oyunlarına bir kontenjanı olduğunu biliyordum. Oysaki o kontenjan çıktığı an tükenecek kadar sınırlıymış.
Dilerim layık seyircilerini bulur bu kıymetli Şenlik.